Samo 31 odsto teritorije Beograda je „zelena”, nasuprot evropskom proseku od 42.
Kakve su sve posledice ovog nedostatka zelenila? Za Klimu 101 odgovore daje Tijana Jakovljević, asistentkinja sa Geografskog fakulteta u Beogradu.
Ranjivost gradova na klimatske promene postala je, poslednjih godina, jasnija nego što je ikad bila. Česti ekstremni vremenski događaji poput toplotnih talasa i poplava dovode urbano stanovništvo u sve veću opasnost. Zato mnoge lokalne i državne vlasti ulažu napore da izgrade što otpornije gradove koji su sposobni da lakše podnesu efekte klimatskih izazova u budućnosti.
Širom sveta se koriste razne tehnike, od građenja takozvanih sunđer parkova, koji višak vode koriste za navodnjavanje u sušnom periodu, pa sve do prelaska na otpornije materijale. Ipak većina gradova i dalje najviše veruje u poznat metod ublažavanja klimatskih promena – ozelenjavanje.
Prema studiji objavljenoj u časopisu Nature Communications Earth & Environment, tako se može smanjiti porast prosečne dnevne temperature tla za oko 0,17 stepeni Celzijusa tokom jedne decenije. To je samo jedna od prednosti.
Prema podacima Evropske agencije za zaštitu okoline, zelena infrastruktura u proseku čini 42% gradske površine u 38 zemalja članica. Tu spadaju zelene i plave površine, kao što su bašte, parkovi, ulično drveće, vode i močvare. Međutim, nemaju sve evropske zemlje istu količinu zelenih površina. Gradovi na zapadu i severu imaju više, a stanovnici na jugu i istoku kontinenta manje koristi od prirode.
Na vrhu liste glavnih gradova nalaze se Oslo, Zagreb i Ljubljana, dok je Beograd pri dnu tabele. U našem glavnom gradu ima svega 31% zelene infrastrukture.
Problemi Beograda
Analizu zelenih površina u prestonici sprovela je i Tijana Jakovljević, asistentkinja na Geografskom fakultetu u Beogradu. U istraživanju koristila je bazu podataka o nameni zemljišta Evropske svemirske agencije od 1990. do 2018. godine.
U mnogim evropskim gradovima se zelena gradnja vrtoglavo razvija, a u Beogradu se slobodne površine betoniraju. Primer za to je Trg Republike
„Ukoliko posmatramo samo 10 gradskih opština, činjenica je da u užem centru grada danas imamo manje zelenila nego 1990. godine”, kazala je Jakovljević. „Došlo je do smanjenja zelenih urbanih površina i šuma za oko 13%, dok su se naselja i infrastruktura proširili za oko 33%, odnosno na skoro dodatnih 5000 hektara. Kako u gradske opštine spadaju Zemun i Palilula, koje imaju mnogo poljoprivrednih površina, uočava se i smanjenje tih prostora u korist naselja i infrastrukture.”
Kada analiziramo i prigradske opštine, ne vidimo da je sveukupno došlo do značajnije promene zelenih površina. Međutim, to je pre svega zato što su pojedine poljoprivredne površine u opštinama kao što su Lazarevac i Mladenovac obrasle prirodnom vegetacijom, čime su se stvorile nove livade, površine pod žbunjem ili šikarom. Na taj način dolazi do nivelisanja ukupnog broja podataka.
Trg Republike
Dok se u mnogim evropskim gradovima zelena gradnja razvija vrtoglavom brzinom, u Beogradu je primetan trend betoniranja slobodnih površina. Odličan primer za to je Trg Republike koji je renoviran pre nekoliko godina. Umesto zelenila, postavljene su granitne ploče koje su stvorile veliko urbano ostrvo toplote i promenile mikroklimu najužeg centra.
Na taj način unutar grada postaje toplije nego u okolini. Jakovljević ističe da je taj efekat posebno izražen leti, i da su tada dani najmanje prijatni u centru grada, gde je temperatura viša nego na periferiji. To govore i podaci, pa je tako u periodu od 1990. do 2017. godine, stanica Vračar (uže gradsko područje) bila toplija od stanice Surčin (periferija grada), za 0,7 stepeni na godišnjem nivou.
„Zelenilo smanjuje temperaturu na dva načina, stvaranjem senke i evapotranspracijom”, objašnjava Tijana Jakovljević. „Zahvaljujući ispravanju viška vode sa površine biljke, temperatura može biti niža i do 5 stepeni Celzijusa. Kada je u pitanju temperatura zemljišta, zasenjena površina može imati i do 25 stepeni niže temperature u odnosu na onu koja je izložena direktnom sunčevom zračenju.”
„Ukoliko posmatramo samo 10 gradskih opština, činjenica je da u užem centru Beograda danas imamo manje zelenila nego 1990. godine”
Osim uloge u regulaciji temperature, Jakovljević dodaje da zelenilo ima bitnu funkciju u sprečavanju uličnih poplava. Kako je kanalizacioni sistem ograničenog kapaciteta, on ne može da primi svu količinu vode tokom padavina koje su poslednjih godina postale sve intenzivinije.
„Krošnja zadržava vodu i ona sporije stiže do zemljišta. Posle toga niža vegetacija, kao i samo zemljište poput sunđera prima vodu, pa je njeno oticanje ka kanalizacionom sistemu smanjeno i usporeno. Ukoliko dominiraju površine prekrivene asfaltom i betonom, kiša se direktno sliva u kanalizacioni sistem u kratkom vremenskom periodu i onda se u ulicama sa nižom nadmorskom visinom u odnosu na okolni teren javljaju ulične poplave”, rekla je naučnica sa Geografskog fakulteta.
Park vojvode Vuka
Pored urbanističkih promašaja, u Beogradu postoje i svetli primeri. Jedan od njih je Park vojvode Vuka, koji je rekonstruisan u septembru 2019. godine. On predstavlja model uspešne intervencije u javnom prostoru. Korišćeni su kvalitetni materijali, a pažnja je u velikoj meri usmerena na uređenje zelenila. Na taj način se, prema rečima Tijane Jakovljević, stvorila prirodna oaza, kakvih nema puno. Takvo prirodno okruženje nam pomaže da se oslobodimo od stresa i budemo fizički aktivni. Takođe, parkovi su važni za razvoj i zdravlje dece, koja kroz igru razvijaju motoriku, ali i uče o odnosima u prirodi. Kao dodatnu prednost, Jakovljevićeva ističe i to što drveće ima sposobnost da prečišćava vazduh.
„Štetni gasovi se filtriraju pomoću stoma na listovima”, kaže Jakovljević. „PM čestice se zadržavaju na površini biljaka i na taj način se vazduh prečišćava. Takođe zelenilo predstavlja barijeru u odnosu na izvor buke, pa ako neku bučnu saobraćajnicu izolujemo drvoredom, zgrada uz tu ulicu će beležiti manje decibela buke tokom godine.”
Prostori poput Parka vojvode Vuka definitivno su potrebni Beogradu. Iako su nam gradovi omogućili izvesniji i komforniji život, beton i aflat nisu naše prirodno stanište. To su odavno shvatili i veći gradovi, pa je tako, na primer, Vankuver postavio cilj da svakom stanovniku veća zelena površina ili park poput našeg kod Topličinog venca, bude udaljen manje od pet minuta hoda.
Dug put do promene
Vazduh zimi i povećana temperatura leti samo su neki od problema Beograda. Jasno je da investitori svaki park i zelenu površinu gledaju kao potencijalne stambene kvadrate i profit, ali upravo zato je potrebno da postoji urbanistički plan, koji sadrži drvorede, travnjake, parkove ili šume. Pored toga što povećavaju kvalitet života ljudi, kao prostor za rekreaciju i relaksaciju, zelene površine nas štite i od brojnih nepogoda. Tračak nade da stvari potencijalno mogu da se promene ulivaju projekti koji su započeti ove godine.
Ministarstvo za zaštitu životne sredine započelo je jesenju akciju „Srbija sadi” tokom koje je najavljeno da će mnogi gradovi širom Srbije do početka decembra dobiti ukupno 50.000 novih stabala. Ipak kako se još uvek čekaju konačni rezultati akcije, teško je sada proceniti stepen njene uspešnosti.
Takođe, trebalo bi da Beograd dobije Linijski park koji će se prostirati od Beton hale sve do Pančevačkog mosta. Ideja je da sadrži zelene zidove i krovove, cvetne vrtove, ekološka staništa, ostrva svežine, zelene zvučne barijere, sistem za sakupljanje atmosferskih voda i druga prirodom inspirisana rešenja. Ostaje da se vidi da li će i u kolikoj meri ovakvi poduhvati uspeti da saniraju posledice investitorskog urbanizma, i da uspore nezadržive posledice klimatskih promena.
Ovaj tekst je nastao u sklopu međunarodnog projekta „Mediji i nauka” (Jornalism and Science) koji Klima101 sprovodi zajedno sa partnerima iz Mađarske, Rumunije i Bugarske. Ovaj projekat za cilj ima pospešivanje saradnje novinara i naučnika i deo je Evropske klimatske inicijative (EUKI) nemačkog ministarstva za životnu sredinu, zaštitu prirode i nuklearnu bezbednost.
E2 portal (Klima 101)
